معرفی کتاب هزار افسان کجاست؟-بهرام بیضایی
هزار افسان کجاست پاره دوم پژوهش ریشه یابی درخت کهن است. در این کتاب که خواه یا ناخواه ریشه در ریشه یابی درخت کهن دارد کوشش شده با همه پیوستگی به آن در خود بسنده کند و از آن بی‌نیاز باشد و با این همه هرچند هر دو گویای یک نگره اند این برای کسانی که آن را خوانده‌اند بسیار گفته ها دارد که در آن نیست و برای آنها که آن را نخوانده‌اند به سود تر خواهد بود اگر آن نیز خوانده شود که این یک را پایه است.
به گفته بهرام بیضایی او می‌بایست یک برگی درباره آنچه گمان می کرده است ریشه داستان بنیادین هزار و یک شب است بنویسد برای چاپ در بر نوشت نمایش شب هزار و یکم که داشت برای اجرای همگانی تمرین می شد، که نه این فرصت پیش آمد و نه آن نوشتنی در یک برگ جا شد و آن یک برگ سپس تر که به آن پرداخت، شد ریشه یابی درخت کهن؛ کتابی که از نگرانی پربرگ تر شدنش و درگیری با کارهای دیگر بسیاری از گوشه های آن را فرو گذاشت و بسیاری را فشرد و از برخی یادداشت ها در گذشت و به آن میان چیزی نزدیک به ده پیوست. در آغاز ۱۳۸۴ مدیر نشر فرزان از از بیضایی که می کوشید خود را از بند این گره رهاند دوستانه خواست چون گامی در ارزیابی پژوهش های هزار و یک شب در یکی از نشست های فرهنگی ماهانه اش سخن بگوید، اگر ریشه یابی درخت کهن گسترش یافته نوشته یک برگی برای بر نوشت یک نمایش است، هزار افسان کجاست گسترش یافته این سخنرانی بیست و پنجم آبان ماه ۱۳۸۴ است که در چنان زمان اندک جای نمی گرفت.
نگره‌ای که نخست در نمایشنامه هزار و یک شب آمد و سپس در این دو نامه می آید جرقه ای است که در سالیان جوانی با خواندن بررسی‌های پرسش آور این آن که تنها تکرارشان به آنها حقانیت می‌بخشید در سر او گذشت. در نیمه دوم ۱۳۸۲ بیضایی که به گفته خودش پژوهش را سالها بود بی آنکه او را رها کند رها کرده بود در برابر دوباره گویی این نگره ها از روی حافظه ریشه یابی درخت کهن را نخست نوشت و سپس در جستجوی سندها برآمد؛ هزار افسان کجاست که آن نیز بر همین شیوه نگاشته و سپس با سند ها پرداخته شد نه از ده پیوست پیش گفته را در بافتی که از شکافتن نگره‌های پیشین و تنیدن نگره پیشنهادی اوست می آورد. پیداست که این دریافته اوست و عقیده دارد می‌تواند واپسین گفته نباشد؛ او می‌گویند: بسیارند که بر این چیزها بیافزایند یا در آن گمان‌ها برند و کاش یاری بخت ام که پر بی راه نرفته باشم. قول نمی دهم که این پژوهش به پایان رسیده باشد ای بسا که من رد دیگری بیابم یا شما بر اسناد دیگری دست یابید و یا شاید روزی هزار افسان خود سر از خاک برآورد و سخن گوید.
این کتاب به خواست نویسنده توسط جناب استاد محمد رضایی راد نمایشنامه‌نویس و محقق و پژوهشگر به نام عرصه نمایش و ادبیات، با متن مطابقت یافته و اصلاحات ضروری را انجام داده‌اند. در پژوهش هزار افسان کجاست تحت عناوین “آیا هزار افسان خیالات است-چشمهارابایدشست-شهرزاد و دین آزاد از کجا می‌آیند-گذر در زمان-سخن رهایی بخش-درخت سخنگو-سرانجام اسطوره ها-زن بلاگردان-اژدها کشی گرشاسب-اژدهای شورشی-ترانه دو خاتون-جن و پری-سرود نیایش سخن” در باب داستان اصلی یا مادر داستان هزار افسان که مفقود است ریشه یابی و پژوهش صورت گرفته است و به تفصیل به این موضوع پرداخته شده و اسطوره ها و حکایات و افسانه ها در این باره بررسی شده و تحت مجموعه‌ای مدون و مستحکم و بسیار قابل اعتنا که مبتنی بر سند های مهم است، این اسطوره های تاریخی ایران زمین را به بهترین نحو پژوهش کرده کوشیده شده است تا ریشه داستان مادر و عوامل تاثیرگذار بر تغییر این اسطوره و نحوه تحول آن در طول تاریخ به تفصیل توضیح داده شود تا برای همگان این موضوع روشن شده و تعلق تاریخی این اسطوره ها به تاریخ ایران زمین برای همگان اثبات گردد. در همین حین تلاش های غربیان و دیگر ملت‌ها برای نسبت دادن هزار افسان و هزار و یک شب به زبان عربی و بعضاً اروپایی ناکام بمانده و اثبات این موضوع که این اسطوره های تاریخی چگونه از دیرباز در فرهنگ و زبان پارسی ایران زمین وجود داشته و در طول تاریخ مانده و تغییر کرده اند ثابت گردیده. این پژوهش بی‌بدیل در ادامه ی ریشه یابی درخت کهن جامع ترین و پربارترین پژوهش به عمل آمده تا کنون از هزار افسان مفقود و هزار و یک شب و اسطوره های باستانی ایران هستند که توسط انتشارات روشنگران و مطالعات زنان انتشار یافته اند و در اختیار مخاطبان و علاقه‌مندان قرار گرفته است.