بنگاه ترجمه و نشر کتاب در سال ۱۳۳۳ به فرمان پهلوی دوم و با ابتکار احسان یارشاطر بنیان شد. این بنگاه هدفی فرهنگی داشت و سازمانی ناسودبر بود و بر اساس قانون تجارت اداره می شد. بنگاه ترجمه و نشر کتاب از سال ۱۳۴۱ به ریاست دیبا درآمد. در سال ۱۳۴۳ سرپرستی امور مالی بنگاه ترجمه و نشر کتاب به سازمان تازه بنیان شده بنیاد پهلوی سپرده شد.پس از انقلاب اسلامی بنگاه با تغییراتی زیر سرپرستی بنیاد علوی درآمد.
هدف، سازمان و مدیریت
هدف از بنیان این بنگاه این بود که از راه برگردان و چاپ کتابهای مهم جهان به زبان پارسی مردم کشور را از بهترین کارهایی که با انگیزه و اندیشه بشری در دوره‌های گوناگون آفریده شده برخوردار سازند تا این سبب نیرومند کردن فکر و برانگیختن خوانندگان گردد. با برگردان کتابهای ارزنده در راه گسترش و پیشرفت زبان فارسی بکوشد و آن را به کمک آثار و اندیشه‌های نو پربارتر کند. هم چنین از دیگر هدف‌های بنگاه این بود که فن برگردان و نویسندگی را پیشرفت دهد و با ترجمه مقالات در پیشبرد پژوهش‌های علمی سبب آشنایی مردم جهان با ایران با تاریخ و تمدن کهن ایران کوشا باشد. بنگاه برتری هدف خود را به برگردان کتابهای ادبی داد ولی بنا به شرایط ویژه، کتابهای علمی، فلسفی، اجتماعی و هم چنین کتابهای مربوط به ایران را چاپ می کرد. رکن‌های اصلی سازمان بنگاه ترجمه و نشر کتاب هیات مدیره، مدیر عامل و بازرس بود. هیات مدیره از پنج نفر تشکیل می شد که چهار تن آنان از سوی نایب‌التولیه که سمت ریاست هیات مدیره را داشت برگزیده می شدند و اداره بنگاه را بر عهده داشت. یک نفر از اعضای هیات مدیره از جانب نایب‌التولیه به سمت مدیرعامل و یک نفر از بیرون به عنوان بازرس برگزیده می شد. وظایف هیات مدیره برآورده ساختن هدف‌ها و راه و روش بنگاه و تصویب بودجه، برنامه‌ها، و آیین نامه‌هایی بود که از جانب مدیرعامل نگاشته می شد. سازمان اداری و فنی بنگاه در برگیرنده مدیرعامل، مشاور عالی، بازرس، هیات همکاران بنگاه برای مرور و مقابله، امور چاپ، پخش و توزیع، حسابداری و دفتر بود.[۳] سرمایه اولیه بنگاه، یک میلیون ریال بود، و سپس به پنج میلیون ریال، یا پنج هزار سهم هزار ریالی، افزایش یافت. بنگاه برای پیشبرد طرح‌ها می‌بایست بخشی از بودجه خود را از فروش انتشارات تامین کند، هم چنین بنگاه از پشتیبانی مالی شرکت ملی نفت، بنیاد پهلوی و سازمان برنامه و بودجه برخوردار بود.
مدیران و همکاران
روسای هیات مدیره : اسدالله علم (سال ۱۳۴۲) و جعفر شریف‌امامی (سال ۱۳۴۵) مدیرعامل : احسان یارشاطر مشاوران : سید حسن تقی‌زاده ومحمد حجازی، محمد سعیدی و ابراهیم خواجه‌نوری معاونین : بهرام فره‌وشی، عبدالحسین زرین‌کوب، ایرج افشار، جعفر شعار، و عبدالله سیار بازرس : ادوارد ژوزف (سال ۱۳۳۵) نویسندگان و مترجمان : پرویز ناتل خانلری، پروفسور فضل‌الله رضا، عنایت‌الله رضا، جعفر شعار، سعید نفیسی، محمد علی جمالزاده، کریم کشاورز، سیدجعفر شهیدی، بهاء‌الدین خرمشاهی، جلال همایی، سیدصادق گوهرین، حسین خدیوجم، محمد پروین‌گنابادی، مسعود رجب‌نیا، داریوش آشوری، حسین معصومی‌همدانی و. .
فعالیت‌ها
بنگاه ترجمه و نشر کتاب در چاپ نوشته‌های با ارزش و گرانبهای فارسی و برگردان (ترجمه) کارهای نویسندگان بزرگ خارجی درباره ایران و ایرانشناسی و چاپ کتاب‌هایی که در پرورش ذهنی طبقات گوناگون اجتماع به ویژه جوانان و نوجوانان اثر داشت همواره رل اساسی برعهده‌داشت و هر مجموعه بر پایه پژوهش‌های بسیار و طرحی ویژه طراحی می شد و در دوران فعالیت خود گام‌های بلندی برای رسیدن به هدف خویش برداشته اشت.[۵] انتشارات بنگاه در مجموعه‌های گوناگون در پاسخ به نیازهای ویژه‌ای طراحی می‌شد. برای نخستین بار در ایران بنگاه برآن شد که برگردان (ترجمه) را با متن اصلی برای اطمینان از درستی و دقت آن انجام دهد. بنگاه استاندارهایی برای چاپ کتاب در ایران بنیان کرد که می توان نشانه بنگاه را نامه برد که آن گوزنی است که روی گلدان سرامیک که در خرابه‌های شوش پیدا شده‌بود نقش داشت که بیش از ۶۰۰۰ سال از قدمت آن می گذرد به عنوان علامت ویژه بنگاه طراحی شد، هم چنین بنگاه صفحه شناسایی کتاب را که دربرگیرنده نام نویسنده، حق مولف، چاپخانه و تیراژ چاپ و شمار صفحات، کدامین ویرایش و چاپ را نیز در چاپ کتاب خود بکار برد که دیگر ناشران آنرا دنبال کردند. کتابهای چاپ شده بنگاه با لفاف‌های رنگی به بازار آمد که موجی از نوآوری‌هایی را به وجود آورد. بنگاه اجازه چاپ یادداشت اهدائیه یا پیشگفتارهایی با این مضمون را در ابتدای کتابها نمی‌داد و این واکنشی بود در برابر مقدمه‌های طولانی و غیرضروری که در آن زمان معمول بود،
مجموعه‌های عمده انتشارات بنگاه عبارت بود از : ۱ - مجموعه ادبیات خارجی مشتمل بر ۷۱ جلد که در ۱۳۳۳ با ترجمه آثاری چون ویلهلم تل ترجمه، محمدعلی جمالزاده، روایت ژوزف بدیه از تریستان و ایزولد ترجمه، پرویز ناتل خانلری و پنج رساله افلاطون، ترجمه محمود صناعی آغاز شد. نشر این مجموعه با بهره‌گیری از حسن شهرت مترجمان، کیفیت تولید و چاپ و فقدان اشتباهات چاپی، تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر ناشران و خوانندگان ایرانی نهاد. شماری از ترجمه‌های این مجموعه در چارچوب «مجموعه آثار برگزیده » یونسکو قرار گرفت . ۲ - ادبیات کودکان و نوجوانان که ابتدا شامل سه مجموعه بود: مجموعه کودکان (برای گروه سنی ۴۷ سال در ۲۴ جلد)؛ مجموعه نوجوانان (برای گروه سنی ۸ ۱۱ سال در ۲۷ جلد)؛ و مجموعه جوانان (برای گروه سنی ۱۲- ۱۵ سال در ۴۷ جلد) و بعدها چهار مجموعه دیگر در این چارچوب قرار گرفت : چهره ملل (۳۱ جلد)؛ داستانهای ملل (۱۸ جلد)؛ سرگذشت بزرگان (۵ جلد) و آیینه ایران (۳ جلد). ۳ - مجموعه ایرانشناسی (۶۸ جلد) مشتمل بر ترجمه آثار خاورشناسان غربی و نویسندگان کلاسیک و ایرانشناسان روسی که کمتر در دسترس خوانندگان فارسی زبان بود. ۴ - مجموعه متون فارسی (۴۸جلد) که به چاپ انتقادی متون چاپ‌نشده فارسی اختصاص داشت. ۵ - مجموعه معارف عمومی (۱۳۸ جلد) از دانستنی‌های عمومی. ۶ - کتابشناسی‌ها، مهمترین اثر این مجموعه فهرست کتابهای چاپی فارسی خانبابا مشار و دومین اثر از این مجموعه کتابشناسی موضوعی ایران (سالهای ۱۳۴۳- ۱۳۴۸). ۷ - دانشنامه ایران و اسلام، مشتمل بر ترجمه ویرایش دوم «دائره‌المعارف اسلام» به فارسی، با مقالات تکمیلی ویژه برای مدخلهای ایران. کتاب‌فروشی‌های تهران و شهرستان‌ها انتشارات بنگاه را در سطح کشور پخش می کردند، ولی به سبب اندک بودن شمار آنان، کتابهای چاپ شده زود نایاب می‌شد و بنگاه نیز به سبب محدودیت چاپخانه‌های طرف قرارداد و کمبود سرمایه لازم، نمی‌توانست جوابگوی تقاضاها باشد، و در عین حال از حق انتشار خود نیز صرف نظر نمی‌کرد تا نویسندگان بتوانند آثارشان را برای چاپ مجدد به ناشران دیگر بسپارند. بنگاه به زبان‌های دیگر نیز انتشاراتی داشت که شامل این مجموعه‌ها بود: الف ) مجموعه میراث ایران (۳۶عنوان)، این مجموعه براساس پیشنهاد یارشاطر و برنامه یونسکو برای ترجمه آثار برگزیده فارسی آغاز شد. در ۱۳۴۰، یونسکو با حضور شماری از شرقشناسان، از جمله مورگنستیرنه، آربری، ماسه، گرونبام، باوزانی و مقامات یونسکو، موافقتنامه مجموعه تازه‌ای با عنوان میراث ایران را تنظیم کرد. کتابهای این مجموعه آثار ادبی، تاریخی، فلسفی و عرفانی به انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، ایتالیایی و ژاپنی را شامل می‌شد؛ ب ) مجموعه مطالعات ایرانی شامل تک‌نگاریهای تحقیقی در زمینه مطالعات ایرانی (دوازده جلد منتشر شده است)؛ ج ) مجموعه ادبیات نوین فارسی (هشت جلد)؛ د ) ایرانیکا: در ۱۳۵۰، یارشاطر از طریق دانشگاه کلمبیا، به سازمان موقوفه ملی آمریکا برای علوم انسانی پیشنهادی برای تألیف دانشنامه ایرانیکا ارائه کرد. انتشار این اثر با حمایت مالی نهاد مذکور و سازمان برنامه آغاز شد که اکنون تنها از حمایت نخستین مرکز برخوردار است؛ ه ) طرح ترجمه طبری، ترجمه این اثر در ۱۳۴۹ برای ملاحظه به کمیسیون عرب یونسکو پیشنهاد شد اما کمیسیون به اولویتهای دیگر نظر مساعد داشت و بنابراین، با تصویب یونسکو، بنگاه تعهد کرد که این کار را پیش ببرد و انتشار آن در چهل جلد از جمله دو جلد فهارس و ضمائم در ۱۳۶۳ پس از حدود ده سال تدارک آغاز شد. انقلاب اسلامی پس از انقلاب اسلامی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب با تغییراتی تحت سرپرستی بنیاد علوی قرار گرفت . در سال ۱۳۵۹ سازمانی وابسته به بنیاد علوی و بنیاد مستضعفان شد. در پایان سال ۱۳۶۰ با تغییراتی که در سازمان بنگاه ترجمه و نشر کتاب صورت گرفت به مرکز انتشارات علمی و فرهنگی تغییر یافت.
برای اطلاع از عناوین و کتاب های این نشر وی لینک فهرست انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب کلیک نمایید